Episode 150
Στέλλα Βιολάντη του Γρηγορίου Ξενόπουλου
Αγώνας, αυταρχία και η μαρτυρική θυσία μιας γυναίκας σε μια πατριαρχική κοινωνία
Το θεατρικό έργο «Στέλλα Βιολάντη» του Γρηγορίου Ξενόπουλου είναι ένα από τα σημαντικότερα κοινωνικά δράματα της νεοελληνικής δραματουργίας, μια κραυγή εναντίον της πατριαρχίας, γραμμένο το 1909 και βασισμένο στο προγενέστερο διήγημα του συγγραφέα με τίτλο Έρως εσταυρωμένος (1901). Πρόκειται για ένα τρίπρακτο έργο που ανέβηκε για πρώτη φορά στην Πάτρα και εδραιώθηκε θεατρικά στην Αθήνα με την Μαρίκα Κοτοπούλη στον ομώνυμο ρόλο, κερδίζοντας κοινό και κριτικούς.
Υπόθεση και Δομή
Η δράση εκτυλίσσεται στη Ζάκυνθο του 19ου αιώνα, μέσα στο επιβλητικό αλλά ασφυκτικό σαλόνι της οικογένειας Βιολάντη. Εκεί, η πρωτότοκη κόρη, Στέλλα, συγκρούεται με τον πατέρα της, τον αυστηρό και δεσποτικό Παναγή Βιολάντη, όταν δηλώνει την επιθυμία της να παντρευτεί τον Χρηστάκη Ζαμάνο, έναν νεαρό που δεν έχει την κοινωνική επιφάνεια και την οικονομική δύναμη που ο πατέρας της επιδιώκει για την οικογένειά του. Η σύγκρουση κορυφώνεται όταν η Στέλλα φυλακίζεται από τον πατέρα της στη σοφίτα, αρνούμενη να απαρνηθεί τον έρωτά της. Τελικά, προδομένη και εξουθενωμένη, πεθαίνει. Η τραγωδία της δεν είναι θάνατος της ηρωίδας από φυσικά αίτια, αλλά από την ίδια την κοινωνική βία που επιβάλλει να λυγίσει το ατομικό θέλημα μπροστά στην οικογενειακή «τιμή».
Σκιαγράφηση Χαρακτήρων
Ο Ξενόπουλος καταφέρνει να αποτυπώσει δύο πολυδιάστατους χαρακτήρες που δίνουν ζωή και δραματουργική ένταση στο έργο: τη Στέλλα και τον πατέρα της.
Η Στέλλα Βιολάντη είναι η προσωποποίηση της γυναικείας αντίστασης. Με ένα κράμα αθωότητας και πείσματος, αρνείται να υποταχθεί στις κοινωνικές επιταγές και στους οικογενειακούς εκβιασμούς. Παρά το ότι η επιλογή του Χρηστάκη αποδεικνύεται επιπόλαιη και ρηχή, η Στέλλα επιλέγει να πεθάνει παρά να γίνει έρμαιο των συμφερόντων. Ο χαρακτήρας της κουβαλά τραγική αξιοπρέπεια, ηρωισμό και ένα παράδοξο αίσθημα ελευθερίας μέσα στην ίδια της τη θυσία.
Αντίθετα, ο Παναγής Βιολάντης είναι η ενσάρκωση του πατριαρχικού δυνάστη: αλαζόνας, τυραννικός, χειριστικός, εκπροσωπεί τον παραδοσιακό Έλληνα πατέρα που βλέπει τη γυναίκα ως ιδιοκτησία και το γάμο ως συμφωνία κοινωνικής αναβάθμισης. Μέσα από τη μορφή του αναδεικνύεται η βίαιη, κακοποιητική εξουσία που άλλοτε στηρίζεται στη «λογική» της τιμής και άλλοτε στο πρόσχημα της αγάπης.
Οι υπόλοιποι χαρακτήρες (η μητέρα, ο γιος, η θεία, η υπηρέτρια) λειτουργούν συμπληρωματικά, πλαισιώνοντας το ασφυκτικό οικογενειακό περιβάλλον που γίνεται τόπος εγκλήματος. Όλοι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, σιωπούν, συμβιβάζονται ή αδρανούν μπροστά στην αυθαιρεσία της πατρικής βούλησης.
Υπόβαθρο και Εποχή
Το έργο γράφεται στις αρχές του 20ού αιώνα, σε μια Ελλάδα που εξακολουθεί να ασφυκτιά υπό την επιρροή των παλιών, αυταρχικών οικογενειακών δομών. Παρά την είσοδο του νεοελληνικού κράτους στη βιομηχανική εποχή και τις πρώτες διεκδικήσεις γυναικείων δικαιωμάτων, η πατριαρχία εξακολουθεί να αποτελεί τη νόρμα. Το έργο αντλεί την έμπνευσή του από αληθινά περιστατικά που σοκάρισαν τον Ξενόπουλο και φωτίζει το ψυχολογικό και κοινωνικό τραύμα της γυναικείας καταπίεσης. Η υιοθέτηση του μοτίβου της «θυσίας της κόρης» παραπέμπει ευθέως στο αρχαίο τραγικό δράμα, με αναφορές που θυμίζουν Ιφιγένεια και Αντιγόνη. Όμως, ο Ξενόπουλος δεν στήνει ένα αρχαιότροπο δράμα. Αντιθέτως, χτίζει μια σύγχρονη ηθογραφική τραγωδία, που ψυχογραφεί με οξύτητα την καταπιεσμένη γυναικεία ψυχή και στιγματίζει τον αυταρχισμό ως νοσηρότητα.
Σκηνοθετικές και Ιστορικές Πτυχές
Η πρώτη σκηνική παρουσίαση έγινε στην Πάτρα (1909), όμως η παράσταση που καθόρισε το έργο δόθηκε στο Θέατρο Ομόνοιας στην Αθήνα, με τη Μαρίκα Κοτοπούλη να σφραγίζει με την ερμηνεία της το πρόσωπο της Στέλλας. Η θεατρική πλοκή διανθίζεται με την απαγγελία του ποιήματος του Παλαμά και μουσική του Καλομοίρη, προσδίδοντας στο έργο μια λυρική, σχεδόν λειτουργική διάσταση.
Η αποδοχή του κοινού ήταν τέτοια που η «Στέλλα Βιολάντη» θεωρήθηκε ένα από τα κορυφαία έργα του Ξενόπουλου, μαζί με τη «Φωτεινή Σάντρη». Αργότερα, το 1931, μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο, με την Ελένη Παπαδάκη στον πρωταγωνιστικό ρόλο, σ’ ένα φιλμ που έκλεισε την κινηματογραφική καριέρα της ηθοποιού.
Η Εμπειρία του Θεατή
Ο θεατής που παρακολουθεί τη «Στέλλα Βιολάντη» φεύγει φορτισμένος. Η αίσθηση ασφυξίας, αδικίας και προδοσίας κορυφώνεται σε ένα τέλος χωρίς λύτρωση. Δεν πρόκειται για ένα έργο με κάθαρση – είναι μια κραυγή πόνου που αφήνει το κοινό να βράζει στο δικό του θυμό και θλίψη. Και ίσως γι' αυτό να είναι τόσο διαχρονικό: γιατί δεν λύνει, αλλά ξυπνά.
Σήμερα, που η βία κατά των γυναικών παραμένει ζώσα πραγματικότητα, η Στέλλα Βιολάντη ξαναδιαβάζεται όχι σαν ένα ξεπερασμένο ηθογράφημα, αλλά σαν μια προφητική μαρτυρία. Όπως έγραφε η Ηρώ Βακαλοπούλου το 1983, «κανείς δεν συγχωρεί το θάρρος της να έχει προσωπική γνώμη». Η φράση αυτή θα μπορούσε να είναι η αφίσα της εποχής μας.
Ο Συγγραφέας
Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος (1867–1951), σημαντική μορφή της νεοελληνικής λογοτεχνίας και θεάτρου, άφησε πίσω του ένα εκτενές έργο που εκτείνεται από διηγήματα και μυθιστορήματα έως κοινωνικά δράματα. Με βαθιά ευαισθησία για την κοινωνική αδικία και πρωτοποριακές απόψεις για τη θέση της γυναίκας, ο Ξενόπουλος καθιέρωσε έναν λογοτεχνικό ρεαλισμό με ανθρωποκεντρική ματιά. Η «Στέλλα Βιολάντη» αποτελεί κορύφωση αυτής της προσέγγισης και μένει ως διαχρονικό μνημείο της θηλυκής αντίστασης απέναντι στην εξουσία.
Στον πυρήνα του έργου, ο θεατής καλείται να αναρωτηθεί: πόσο άλλαξε στ’ αλήθεια η κοινωνία μας από τότε; Και πόσες Στέλλες ακόμα χρειάζεται να μαρτυρήσουν για να νικηθεί η αυθαιρεσία του ισχυρού;
Η ιστοσελίδα μου
Τα Podcast μου:
https://angeligeorgiastoryteller.gr
https://mithoikaipolitismoi.gr
https://akougontasmetingeorgia.gr
https://theatromeangeligeorgia.gr
Το κανάλι μου στο you tube
https://www.youtube.com/@angeligeorgia808/featured
Facebook σελίδα Αγγελή Γεωργία:
https://www.facebook.com/angeligeorgia
Facebook σελίδα Μύθοι και πολιτισμοί:
